Ở Việt Nam, bệnh không lây nhiễm đang trở thành một gánh nặng nghiêm trọng đối với hệ thống y tế và toàn xã hội. Theo thống kê, đây là nguyên nhân gây ra tới 80% số ca tử vong tại Việt Nam. Nhóm bệnh này thường có đặc điểm khởi phát âm thầm, tiến triển kéo dài và để lại hậu quả nặng nề nếu không được phát hiện và điều trị sớm. Các yếu tố nguy cơ phổ biến bao gồm hút thuốc lá, lạm dụng rượu bia, ăn uống thiếu rau quả, tiêu thụ muối cao, ít vận động và tình trạng căng thẳng kéo dài. Đặc biệt, người thừa cân, béo phì hoặc có rối loạn lipid máu là những đối tượng có nguy cơ cao mắc các bệnh tim mạch, đái tháo đường, ung thư và bệnh hô hấp mạn tính.

Giáo sư Nguyễn Viết Tiến, Phó chủ tịch Hội đồng Y khoa Quốc gia, gọi các bệnh này là “những cơn sóng ngầm” âm thầm gây tổn thất cho sức khỏe cộng đồng. Theo ông, bệnh tim mạch hiện đang cướp đi sinh mạng của khoảng 200.000 người mỗi năm, gần 183.000 ca ung thư mới được phát hiện và hơn 122.000 người tử vong vì ung thư hàng năm. Tỷ lệ người trưởng thành mắc bệnh đái tháo đường đã lên đến 5,4%, trong khi bệnh hô hấp mạn tính đang ảnh hưởng đến 4,2% dân số trên 40 tuổi.

Một thực trạng đáng lo ngại là phần lớn bệnh nhân chỉ được phát hiện khi bệnh đã ở giai đoạn muộn. Ví dụ, khoảng 65% bệnh nhân ung thư phổi được chẩn đoán ở giai đoạn 3 hoặc 4, khi cơ hội điều trị khỏi rất thấp. Tương tự, khoảng một nửa số người mắc tăng huyết áp không biết mình bị bệnh và chỉ một phần ba số bệnh nhân được điều trị đúng cách. Việc phát hiện muộn không chỉ khiến hiệu quả điều trị thấp mà còn làm gia tăng chi phí và tỷ lệ biến chứng nặng, thậm chí tử vong.

Trong bối cảnh đó, việc chẩn đoán sớm và điều trị kịp thời được xem là chiến lược sống còn. Giáo sư Nguyễn Văn Kính, Phó chủ tịch Tổng hội Y học Việt Nam, nhấn mạnh vai trò quan trọng của y học cá thể hóa và các công nghệ chẩn đoán tiên tiến. Nhờ vào các xét nghiệm sinh học phân tử, bác sĩ có thể theo dõi sự phát triển của bệnh và đưa ra phác đồ điều trị cá nhân hóa phù hợp với từng người bệnh. WHO cũng đã có những hướng dẫn và hỗ trợ kỹ thuật để giúp Việt Nam xây dựng và triển khai các chương trình phòng chống bệnh không lây nhiễm.

Không chỉ ảnh hưởng đến nhóm người trưởng thành, bệnh không lây nhiễm còn đang gia tăng mạnh mẽ ở người cao tuổi. Theo PGS. Nguyễn Văn Tân (Trường Đại học Y dược TP.HCM), tuổi thọ người Việt đang tăng nhưng tình trạng sức khỏe ở người cao tuổi lại suy giảm nhanh theo tuổi. Có tới 75,57% người cao tuổi mắc từ một đến hai bệnh mạn tính, trong khi tỷ lệ mắc ba bệnh trở lên cũng tăng ở nhóm tuổi trên 80. Chi phí chăm sóc sức khỏe cho nhóm dân số này cao gấp 7-8 lần so với trẻ em, tạo áp lực lớn lên hệ thống y tế.

Một trong những vấn đề nghiêm trọng khác là rối loạn mỡ máu. Trung tâm Kiểm soát bệnh tật TP.HCM cho biết, trong vòng 10 năm qua, tỷ lệ người Việt Nam có hàm lượng cholesterol máu cao đã tăng từ 30,2% lên 44,1%, gần một nửa dân số. CDC và các tổ chức y tế khác đã có những cảnh báo về nguy cơ của rối loạn mỡ máu và các biện pháp phòng ngừa.

Bộ Y tế và Tổ chức Y tế thế giới (WHO) đã hợp tác xây dựng mô hình chăm sóc sức khỏe ban đầu tích hợp, nhằm đưa công tác phát hiện và điều trị bệnh không lây nhiễm về tuyến cơ sở. Các trạm y tế xã hiện có thể chẩn đoán và quản lý đến 80% các trường hợp tăng huyết áp và đái tháo đường ở mức độ nhẹ và trung bình. Cán bộ y tế được tập huấn sử dụng phác đồ đơn giản và bộ công cụ quản lý bệnh chuẩn hóa toàn quốc.

Nhờ mô hình này, chỉ trong một năm (từ tháng 2/2023 đến tháng 1/2024), số bệnh nhân tăng huyết áp đến khám đã tăng gần gấp đôi, số bệnh nhân đái tháo đường tăng gần gấp bốn lần. Tỷ lệ kiểm soát huyết áp và đường huyết cải thiện rõ rệt, đồng thời nguồn cung thuốc điều trị tại cơ sở cũng được bảo đảm hơn. WHO đã đánh giá cao mô hình này và sẽ tiếp tục hỗ trợ Việt Nam trong việc triển khai và mở rộng mô hình.

TS. Angela Pratt, Trưởng đại diện WHO tại Việt Nam, nhận định, hệ thống y tế Việt Nam đang đứng trước thời điểm quan trọng. Dân số già hóa, bệnh tật thay đổi và kinh tế tăng trưởng nhanh đòi hỏi một mô hình y tế tích hợp, chủ động, gần dân hơn. WHO tự hào đồng hành cùng Bộ Y tế trong việc đưa các dịch vụ chăm sóc thiết yếu đến gần hơn với người dân.

Mô hình này không chỉ tập trung vào các bệnh tim mạch và đái tháo đường, mà trong tương lai sẽ được mở rộng để quản lý cả bệnh trầm cảm, HIV/AIDS, bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính và hen suyễn tại tuyến y tế cơ sở. Đây là bước đi chiến lược nhằm giảm tải cho tuyến trên, đồng thời giúp người bệnh tiếp cận dịch vụ y tế kịp thời, hiệu quả và tiết kiệm chi phí.

Khi được hỏi về biện pháp ứng phó với gánh nặng bệnh không lây nhiễm, các chuyên gia đều nhấn mạnh rằng, bệnh không lây nhiễm hoàn toàn có thể phòng ngừa được. Mỗi người dân cần chủ động theo dõi sức khỏe, duy trì lối sống lành mạnh, tầm soát định kỳ và tuân thủ điều trị khi mắc bệnh. Phát hiện sớm chính là yếu tố quan trọng nhất để điều trị thành công và giảm thiểu gánh nặng y tế, xã hội lẫn tài chính cho cá nhân và quốc gia.