Chợ nổi Cái Răng, một biểu tượng văn hóa của miền Tây Nam Bộ, vừa được tạp chí du lịch Travel+Leisure Asia vinh danh vào vị trí thứ 7 trong danh sách ’10 khu chợ ẩm thực hấp dẫn nhất thế giới’. Sự công nhận này không chỉ phản ánh giá trị của văn hóa ẩm thực sông nước đặc trưng mà còn khẳng định sự tồn tại của một nét sinh hoạt độc đáo ở vùng Đồng bằng sông Cửu Long.
Thế nhưng, thực trạng hiện nay cho thấy văn hóa chợ nổi đang dần mai một. Ghe thuyền, vốn là huyết mạch của chợ nổi, nay đã thưa vắng. Hầu hết các chợ nổi hiện chỉ tồn tại như những điểm tham quan du lịch, thay vì là không gian văn hóa sống động và là nơi trao đổi hàng hóa như xưa.
Chợ nổi, với mỗi chiếc ghe là một ‘gian hàng’ và mỗi thương hồ là một phần của cộng đồng cư dân sông nước, từng là nét sinh hoạt đặc trưng của vùng Đồng bằng sông Cửu Long. Tuy nhiên, trong một thập kỷ qua, số lượng ghe buôn tại chợ nổi Cái Răng đã giảm từ hơn 500 xuống còn chưa đầy 250. Các chợ nổi khác như Cái Bè, Ngã Năm, Ngã Bảy hay Long Xuyên cũng lâm vào tình cảnh tương tự, với bóng thương hồ ngày càng thưa vắng.
Một trong những nguyên nhân chính dẫn đến tình trạng này là việc xây dựng bờ kè ở nhiều địa phương để chống sạt lở, nhưng vô tình khiến ghe thuyền khó cập bến. Điều này đã cắt đứt dòng giao thương truyền thống và khiến nhiều thương hồ buộc phải rời ghe, bỏ nghề mưu sinh đã gắn bó hàng chục năm. Chi phí xăng dầu tăng cao, không có nơi neo đậu ổn định, thiếu người kế tục và không còn khách mua thực sự là những khó khăn mà họ đang đối mặt.
Theo các chuyên gia, để bảo tồn chợ nổi, điều quan trọng không chỉ nằm ở việc đầu tư hình thức cho du lịch mà còn ở chỗ phải khôi phục sinh kế bền vững cho thương hồ. Nếu không còn thương hồ, chợ nổi sẽ chỉ còn là một hình thức trình diễn, thiếu đi sức sống từ cộng đồng.
Một số giải pháp đã được đề xuất như quy hoạch lại chợ nổi theo hướng ‘phố chợ trên sông’, với bến ghe riêng và phân khu rõ ràng giữa hoạt động du lịch và hoạt động thương mại thực thụ. Miễn giảm chi phí neo đậu và hỗ trợ nhiên liệu cũng là cách giúp người buôn ghe duy trì sinh kế. Tổ chức các hoạt động văn nghệ dân gian như hò, đờn ca tài tử và giới thiệu ẩm thực miền Tây ngay trên thuyền sẽ góp phần giữ gìn bản sắc văn hóa.
Bài học từ Thái Lan cho thấy, dù không có chợ nổi tự nhiên, họ vẫn thành công trong việc dàn dựng không gian văn hóa sống động. Để cải thiện thực trạng nêu trên, trong dự thảo Đề án bảo tồn Chợ nổi Cái Răng đến năm 2030, Viện CISED đã đề xuất một mô hình phát triển tích hợp bao gồm những khu vực kinh doanh thương mại dịch vụ, trưng bày các sản phẩm OCOP, nông sản, khu vực biểu diễn nghệ thuật và khu vực vựa của thương hồ.
Giữ được thương hồ chính là giữ được nhịp sống ghe thuyền, giữ được văn hóa và giữ được chính linh hồn của miền sông nước phương Nam. Đó không chỉ là bảo tồn một nét văn hóa đặc trưng mà còn là góp phần vào sự phát triển bền vững của cộng đồng cư dân sông nước.